روش‌های کاهش و حذف رفتار نامطلوب در کودکان

فریبا قلعه نوی – مشاور کودک و نوجوان

رفتارهای نامطلوب کودک را از دو راه می‌توان کاهش داد:

۱- جانشینی رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب فعلی؛ کاهش غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب (روش‌های مثبت کاهش رفتار نامطلوب)

۲- کاهش مستقیم رفتارهای نامطلوب (روش‌های منفی کاهش رفتار نامطلوب)

روش‌های مثبت کاهش رفتار نامطلوب

الف: تقویت رفتارهای مطلوبی که به دفعات کم انجام می‌گیرد

گاهی اوقات ممکن است نامطلوب بودن رفتار کودک به این دلیل باشد که کودک آن رفتار را خیلی زیاد و بیش از حد انجام می‌دهد. مثلا کودکی در خانه یا  در کلاس (در بحث‌های گروهی) زیاد حرف می‌زند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می‌گیرد. در این موقعیت، رفتار مطلوب این است که این کودک کم‌تر و به نوبت حرف بزند. در این روش ما باید به کودک بگوییم اگر در مدت دو ساعت فقط پنح بار و هر بار فقط یک دقیقه صحبت کنی، جایزه می‌گیری یا می‌توانی به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه‌ات بپردازی. بدین وسیله این مقدار حرف زدن او را تقویت می‌کنیم نه بیش‍تر از آن را.

البته ذکر این نکته ضروری است که ما درصدد خاموش کردن کودک نیستیم بلکه می‌خواهیم میزان صحبت کردن او را کنترل کنیم که هم به موقع حرف بزند و هم فرصت دیگران را ضایع نکند.

ب: تقویت رفتارهای مطلوب دیگر

در این روش همه رفتارهای مطلوب کودک تقویت می‌شود به جز رفتاری که نامطلوب تشخیص داده شده است. برای اجرای این روش موارد زیر ار به کار می‌بریم.

• کودک را برای انجام ندادن رفتار نامطلوب برای یک مدت زمان معیمی تقویت می‌کنیم؛ مثلا به او می‌گوییم اگر با برادرت دعوا نکردی یا اگر خواهرت را اذیت نکردی، بعد از ظهر تو را به پارک می‌برم.

• جنبه‌های مثبت رفتار کودک را تقویت می‌کنیم تا بقیه رفتارش را نیز تصحیح کند. مثلا کودکی که تکلیف مدرسه‌اش را بدخط می‌نویسد به تکلیف او نگاه می‌کنیم هر جا یک کلمه یا جمله‌ای را خوش خط نوشته بود زیر آن خط می‌کشیمو بدین وسیله او را مورد تشویق قرار می‌دهیم. یا اگر کودکی برادر کوچکش را اذیت می‌کند ولی گاهی اوقات نیز کمک‌هایی به او می‌کند، ما همین رفتارهای مثبت را سریعا تشویق می‌کنیم و رفتارهای نانطلوب او را نادیده می‌گیریم. (البته در صورتی که رفتارهای نامطلوب او خطرناک باشد، باید جلوگیری کنیم). در واقع تاکید بر این است که جنبه‌های مثبت را تقویت کنیم تا کودک خود بر اثر تشویق رفتارهای مطلوبش درصدد اصلاح رفتارهای نامطلوب برآید.

ج: تقویت رفتار مغایر با رفتار نامطلوب

در این روش هر رفتاری که با رفتار نامطلوب، ناهمساز و مغایر است تقویت می‌شود. مثلا برای از بین بردن رفتار نامطلوب کودکی که گوشه‌گیر و منزوی است و با هم‌سالان خود باز ی نمی‌کند، باید هرگونه فعالیت گروهی با سایر کودکان را در او تقویت کنیم، تا تمایل بیشتری به شرکت در فعالیت‌های گروهی پیدا کند. طبیعی است وقتی کودک وارد کوچک‌ترین فعالیت گروهی می‌شود، دیگر منزوی و گوشه‌گیر نیست. به عبارت دیگر انسان در یک زمان واحد نمی‌تواند دو رفتار متضاد را انجام دهد، یعنی هم گوشه‌گیر باشد و هم با بچه‌ها بازی کند. در چنین روشی علاوه بر اینکه رفتار نامطلوب کاهش پیدا می‌کند، رفتارهای مطلوب افزایش می‌یابد و جایگزین رفتارهای نامطلوب می‌شود

روش‌های منفی کاهش رفتار نامطلوب

بیش از هر چیز، ذکر این نکته ضروری است که چون روش‌های منفی جنبه تنبیهی دارند، ممکن است عوارض ناخوشایندی را نیز به دنبال داشته باشند. لذا تا آن‌جایی که امکان به کارگیری روش‌های مثبت وجود دارد باید از روش‌های منفی برای کاهش رفتار نامطلوب خودداری نموده و فقط در هنگام ضرورت، آن هم با احتیاط کامل از این روش استفاده کرد.

۱: خاموشی

خاموشی به فرآیندی گفته می‌شود که در آن وقوع رفتار بدون تقویت می‌ماند و تکرار بدون تقویت یک رفتار سرانجام منجر به توقف کامل آن رفتار می‌شود معلم در کلاس درس سوالی را طرح می‌کند، یکی از بچه‌ها بلند می‌شود و با سر و صدای زیاد می‌گوید: من بلدم، من بلدم. معلم بدون توجه به آن دانش‌آموز جواب سؤال را از دانش آموز دیگری که دستش را بلند کرده و آرام سرجایش نشسته می‌خواهد که توضیح دهد. در این‌جا بی‌توجهی معلم به دانش‌آموز شلوغ و پرسیدن سؤال از دانش‌آموز مؤدب، باعث خاموشی رفتار دانش‌آموز شلوغ می‌شود، در صورتی که اگر معلم عکس‌العمل دیگری نشان داده بود و با صدای بلند به آن دانش‌آموز شلوغ گفته بود: سرجایت بنشین و حرف نزن، اثر معکوس داشت. همین کار را می‌توان در خانه نیز انجام داد و رفتار نامطلوب کودکان را خاموش کرد.

۲: محروم کردن

بسیاری اوقات می‌توان با محروم کردن کودک از تقویت‌کننده‌هایی که برای او خیلی مهم است، رفتار او را کنترل کرد؛ مثل دیدن برنامه کارتون یا برنامه کودک یا بازی فوتبال.

مثلا برای حذف رفتار کودکی که عادت به مکیدن انگشت خود دارد، می‌توانیم هنگامی که او مشغول تماشای برنامه کودک تلویزیون است،هر وقت دستش را به طرف دهانش برد، تلویزیون را خاموش و هنگامی که دستش را بیرون آورد، دوباره تلویزیون را روشن کنیم. یا معلم ورزش، دانش‌آموزی را که در بازی رفتار خلاف انجام می‌دهد، برای مدتی از بازی محروم کند.

۳: جبران کردن

در این روش وقتی فرد مرتکب رفتار نامطلوبی می‌شود، او را وادار می‌سازند تا آن عمل خلاف را جبران یا اصلاح کند. زیرا هدف این روش آن است که فرد مسئولیت عمل خودش را بپذیرد. طبیعی است هنگامی که فرد احساس مسئولیت نسبت به عمل خود نماید، رفتار خودش را بیش‌تر کنترل خواهد کردو مثلا کودکی که خانه یا کلاس را با ریختن خرده کاغذ یا چیزهایی دیگر کثیف می‌کند، والدین یا معلم باید او را وادار کنند تا خرده کاغذهایی را که کف اتاق ربخته جمع کند و حتی بعضی اوقات از کودک خاطی خواسته می‌شود علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا از کودکی که به یکی از هم‌کلاسی‌های خود یا به یکی از اعضای خانواده توهین کرده، خواسته می‌شود که از همه هم‌کلاسی‌های خود و اعضای خانواده عذرخواهی کند.